Божја правда
Еден од примерите за суштинска разлика помеѓу двата теолошки правци на еш‘ариите и му‘тезилиите е прашањето на Божјата правда.
По ова прашање, шиискиот став се сложува со ставот му‘тезилиите и заедно, наспроти еш‘ариите, се наречени ‘адлии (застапници на Божјата правда). Важноста на ова прашање во теологијата го класифицира во самиот врв и меѓу основните прашања, па дури и се вбројува и во начелата и одликите на теолошката школа на шиите и му‘тезилиите. Секако, треба да се има во вид фактот дека еш‘ариите не ја порекнуваат Божјата правда и не го сметаат Бога за насилник, со оглед на тоа што постојат голем број на очигледни ајети кои е невозможно да се толкуваат поинаку, а кои ја потврдуваат Божјата правда и кои одрекуваат секаков вид на неправда и насилништво на Светото Божјо Битие, туку станува збор за тоа што полемиката се води во врска со прашањето дали човековиот разум, сам по себе и без земање предвид на шеријатските упатства (Кур’анот и суннетот), може да одреди норми за дела, посебно за Божји дела и на нивниот темел да донесе суд за неопходноста на правењето на некое дело и, од друга страна, за неопходноста од воздржување од некое друго дело и, на пример, да каже: Неопходно е Севишниот Бог да ги награди верниците со Џеннет, а неверниците да ги казни со Џехеннем. Или, ваквите видови на суд се можеби ограничени и можат да бидат изречени само со потпора на Објавата, а без неа, за тие прашања, разумот не би имал што да понуди и каже. Значи, основната точка на разидувањето е токму во она што се нарекува рационално проникнување во доброто и злото (хусн ве кубх ‘акли), што еш‘ариите го порекнаа. Тие веруваат дека (по прашањата за создавањето) она што Бог го прави е добро и по прашањата на Шеријатот, она што Тој ќе го нареди е добро, а не дека Бог прави или наредува нешто затоа што е добро. Меѓутоа, заговорниците на Божјата правда веруваат дека делата можат да бидат опишани како добри или лоши, без потреба да бидат доведени во врска со Бог на творечко и законодавно ниво. Така, човековиот разум, до одредени граници може да ја перципира убавината и грдотијата во делата и да смета дека Бог е возвишен за да направи нешто што е неубаво, секако не на начин дека нешто ќе му нареди или забрани на Бог, туку така што ќе го открие односот на некое дело со грдотијата и убавината и на основа на тоа ќе смета дека е невозможно Возвишениот да направи дело кое е неубаво. Очигледно е дека темелното концентрирање на ова прашање и давањето на одговор на сомневањата кои ги навеле еш‘ариите да го негираат рационалното добро и зло – што на крај ги доведе до тоа да заземат став спротивен на заговорниците на Божјата правда – не е во склад со намерата и обемот на овој текст. Исто така, можно е дека и му‘тезилиските ставови имаат свои недостатоци во врска со ова прашање и тие треба да се разгледаат на одредено место. Во секој случај, начелото на верување во рационалното проникнување во доброто и злото е прифатено кај шиите и тоа е потврдено од страна на Книгата, суннетот и безгрешните верски предводници. Според тоа, прво ќе ги дадеме потребните објаснувања во врска со значењето на поимот правда (‘адл), потоа ќе укажеме на фактот дека тоа е едно од активните Божји својства, а на крај ќе посветиме простор за решавање на неколкуте најважни недоумици кои се врзуваат за ова прашање.
Поимот правда
Лексичкото значење на зборот ‘адл е еднаквост и изедначување, додека во секојдневниот говор има значење на почитување на туѓите права и се користи наспроти поимот зулм, неправда, т.е. кршење на туѓите права. Така, ‘адл се дефинира на следниот начин: Давањето секому негово право – што само по себе значи дека прво треба да се земе предвид битието кое има некое свое право, за тоа право да биде почитувано – се нарекува ‘адл или правда, а кршењето на истото се нарекува зулм или неправда. Меѓутоа, понекогаш опсегот на поимот се проширува, па поимот правда се толкува и како „поставување на секоја работа на нејзиното место“, или „правење на секоја активност онака како што приличи“. Врз основа на тоа, кога се вели „поставување на секоја работа на нејзиното место ”, тоа значи дека зборот ‘адл е синоним за мудрост (хикмет) и праведното дело е еднакво на мудрото дело. Што се однесува до прашањето: Како да се одреди правото на оној кој има право и местото на кое секое нешто треба да биде поставено, за тоа прашање многу се расправа, а голем број на расправи во филозофијата на етиката и филозофијата на правото ги обработуваат овие содржини и сосема е извесно дека на ова место не можеме да се посветиме на истражувањето на таквите прашања.
Потребно е да се обрне внимание на фактот дека секој разум разбира дека некој кој без никаква причина го грабнува залакот леб од рацете на сирачето или пролева крв на невин човек, со тоа сторил зло и направил лошо дело. Наспроти тоа, ако некој би го зел грабнатиот залак леб од рацете на грабнувачот и би му го вратил на сирачето или ако би го казнил убиецот за неговиот злочин, на тој начин би сторил праведно дело, токму она што треба да се направи. Овој суд не се потпира на Божјата наредба и забрана, затоа што дури и ако некој не би верувал во Божјото постоење, би пресудил на овој начин. Која е тајната на вака донесениот суд, која е таа перцептивна моќ која перципира добро и зло и сличните прашања, тоа се расправи на кои треба да се посветиме во рамките на различните ограноци на филозофијата. Значи, за правда можеме да земеме предвид два поими, посебен и општ. Едниот би бил уважување на правата на другите луѓе, а другиот би бил чинењето на мудри дела, при што еден од примерите би бил и уважувањето на правата на другите луѓе. Во согласност со наведеното, значењето на правдата не бара луѓето да се поставуваат на исто ниво или сите нешта да се ставаат на исто ниво, па така на пример, праведен учител не е некој кој на ист начин и подеднакво ќе ги награди и поттикнува или ќе ги казни и прекори сите ученици, без оглед на тоа дали се вредни или мрзливи. Праведен судија не е некој кој одредена работа околу која се води спор ќе ја подели помеѓу страните кои го водат спорот. Не, праведен учител е оној кој секој ученик ќе го пофали и награди или прекори и казни во мера во која тоа и го заслужил, а праведен судија е оној који спорниот предмет ќе го предаде во рацете на сопственикот. Исто така, Божјата правда и мудрост не бараат сите суштества да бидат создадени еднакви и на ист начин, па човекот да биде создаден и со рогови, и со копита и со крилја. Мудроста на Створителот е во тоа да создаде свет кој ќе пожнее најмногу добрина и совршенство и различните битија кои имаат посебен поредок на органи да ги створи на таков начин, на кој органите ќе им бидат ускладени со крајната цел на нивното постоење. Исто така, Божјата правда и мудрост бараат секој човек да биде обврзан во мера на своите способности, а потоа, врз основа на неговите моќи и залагања, како и врз основа на слободниот избор, да му се пресуди и на крај, да се награди или казни во мера во која налагаат неговите дела.