ОСМИОТ ЕХЛИБЕЈТСКИ ИМАМ, АЛИ ИБН МУСА АР-РИДА, А.С. – 3
Откако Имамот, а.с., го кажал понапред наведениот хадис, неговиот караван продолжил понатаму, следен од погледите на иљадници очи. Така, додека некои од присутните се уште ги запишувале кажаните зборови за тевхидот, одеднаш караванот застанал. Тогаш Имамот, а.с., на кратко подизлегол со главата од носилката и рекол: ’’Тевхидот е навистина заштита, но под одредени услови. Еден од тие услови сум јас!’’ Со тоа Имамот, а.с., укажал на уште едно темелно прашање: вилајетот е стебло чиј корен претставува тевхид. И навистина, ако народот сака да живее чесно и во доблест, тоа нема да биде возможно сѐ додека нема да има мудро и праведно лидерство. Ако луѓето не го прифатат вилајетот, власта ќе биде во рацете на угнетувачите, кои себе си си даваат за право да бидат законодавци наместо Бога, па на тој начин, спроведувајќи закони кои не се Божји, светот ќе го водат во страдање и заблуда. Ако односот на вилајетот и тевхидот исправно го сфатиме, ќе сфатиме дека зборовите на Имамот, а.с.: ’’Еден од тие услови сум јас’’, не значат дека тој со тоа заговарал некаква лична добивка, туку дека со тоа сакал да потсети на еден темелен и суштински однос. Исто така, пред да го искаже хадисот за кого станува збор, го навел целиот ланец на преносители и објаснил дека тоа се Божји зборови, кои од Пратеникот, с.а.в.а., преку неговите дедовци, стигнале до него. Вакво наведување на ланец на преносители е многу ретко кога станува збор за преданијата на ехлибејтските Имами, а.с. Во исклучителни моменти се случувало, како во овој, кога Имамот рида, а.с., сакал да укаже на фактот дека прашањето за вилајетот е нешто што е дадено од Самиот Бог, па истовремено на исламскиот уммет да му укаже на стеблото на Имаметот. Така Имамот, а.с., во Нишабур мудро ја искористил приликата пред стотина иљади луѓе себе си да се претстави како оној кој, со Божја воља, е чувар на тврдината на тевхидот. Значи, со ваквиот настап го спречил Мемун да ја оставри својата главна цел, а тоа е, со доведувањето на Имамот Рида, а.с., во Мерв, да стекне законска заснованост и признание дека неговата, односно, власта на Абасидите е исламска и валидна.
Со месеци после доаѓањето во Мерв, Имамот, а.с., јавно манифестирал одбоен однос кон Мемун. Не го прифатил ниту предлогот да го преземе калифатот, ниту замислата да биде престолонаследник, сѐ додека на тоа не бил присилен. Со таквиот однос формирал претпоставки и Мемун да се соочи со вистината. Во една прилика му рекол: ’’Сакам да постапам на начин што луѓето нема да речат дека Али ибн Муса го сака Овој свет, туку да кажат дека Овој свет е врзан од Али ибн Муса.’’ Со тоа на Мемун му дал до знаење дека нема да има многу корист од неговите итроштини, како и дека во иднина ќе мора да се откаже од интригите и итроштините. Како последица на претставеното, спроведувањето на своите намери му биле осуетени, а и кај народот се појавил сомнеж во поглед на неговите вистински намери.
Имамот Рида, а.с., не се задоволил со кажаното, туку во секоја прилика истакнувал дека Мемун на сила и со закани со убиство го поставил на местото престолонаследник. Исто така, од време на време на народот му давал на знаење дека наскоро калифот ќе се послужи со итроштина и дека ќе го прекрши своето ветување. Изречно тврдел дека Мемун ќе го убие со труење. Ваквото тврдење дури и пред самиот Мемун го искажал. Имамот, а.с., не се задржал само на зборови, туку, во перидот додека бил престолонаследник покажувал дека не е задоволен со таа позиција и дека бил присилен да ја прифати. Извесно е дека таквото однесување на Имамот, а.с., во никој случај не било такво какво што Мемун очекувал поставувајќи го на позицијата престолонаследник. Имамот, а.с., ја користел секоја прилика што му се укажувала за на луѓето да им даде до знаење дека Мемун со тоа за него не направил ништо посебно и дека само го приближил до неговото несомнено право, кое му било одземено. При тоа стално истакнувал дека калифатот на Мемун е всушност незаконит.
За да ја прифати позицијата престолонаследник, Имамот, а.с., на Мемун му поставил одредени услови, односно барал во негова надлежност да не биде именување на некого на некоја должност, ниту на некого да му ја одзема должноста, негова надлежност да не биде воспоставување на никакви обичаи и традиции, како и да не биде замешан во дневна политика, туку, од далеку да биде советник на власта. Мемун ги прифатил сите изнесени услови. Значи, со ваквиот свој однос Имамот, а.с., го осуетил спроведувањето на неговите бројни намери. Тоа активно значело дека Имамот, а.с., не бил спремен да ја признае законитоста на Мемун, па дека постоечкиот државен апарат никако не можел да смета на неговите услуги. Со прифаќање на кажаните услови Мемун веќе не можел да смета дека, надворешно гледано, неговите постапки ќе имаат благослов од Имамот, а.с., или дека ќе биде во состојба да тврди дека настапува во негово име. Имамот, а.с., во никој случај не сакал да биде завеса зад која ќе се скриваат властите.
Иако за време на животот на Пратеникот, с.а.в.а., исламот не ги преминал границите на Хиџаз, по заслуга на она што силно го ’засадил’, брзо се проширил и за кусо време после преселувањето на Пратеникот, с.а.в.а., на Ахирет, го опфатил скоро целиот тогашен цивилизиран свет: Византија, Персија, Египет, Јемен и Сирија. Исламот на тие простори го укинал угнетувањето, заблудите и моралното пропаѓање, а го презел сето она што било вредно од тоа што затекнал, па тоа – после ускладување со начелата на Божјата наука и тевхид – го вградил во сјајната исламска цивилизација. Љубовта кон науката, која се наоѓа во природата на исламот, предизвикала сите напредни политички и идејни учења од разните земји на светот, како и сите нивни знаења и откритија да најдат место во исламското општество. Научната литература на другите, почнувајќи од Грците, преку Египќаните, до Персијанците, Индијците и Византијците, преведувана е на арапски јазик. Исламските научници, кои за мерило на своите идеологии го земале Кур’анот, критички ги анализирале и проучувале странските идеи, па во нив внеле бројни иновации и сопствени иницијативи и видувања, па на тој начин на старите култури и цивилизации им давале нов лик и исламска боја. Преведувањето на странските научни дела започнало во периодот на Емевиите (на кои науката и исламот, инаку, им биле туѓо нешто), а свој врв достигнало во време на Абасидите, особено во времето на Харун и Мемун, кога исламската држава се простирала на најголемиот простор во својата историја. Секако, тој научен замав не бил започнат со посредство на Емевиите или Абасидите. Тој бил директна последица на самото исламско учење, кое тврди дека науката и знаењето немаат татковина и дека муслиманите ги поттикнува на трагање по знаењето, па дури и во најоддалечените краеви на светот, како што е тоа сликовито кажано во хадисот, ’’дури и во Кина’’. Исламот ги охрабрува муслиманите, на патот на трагање по наука, да не жалат ништо, па ни своите животи. Во историската литература се пренесува дека една ноќ Мемун го сонувал Аристотел, славниот грчки филозоф, па го прашал за некое научно прашање, а кога се разбудил почнал да размислува за можноста за преведување на неговите дела. Му напишал писмо на царот на Византија во кое барал тој да му испрати примероци од старите книги што се наоѓале кај него. После долги преговори, византискиот цар удоволил на барањето на Мемун. Тогаш Мемун одредил една група научници (Хаџаџ ибн Мутир, Ибн Бутрик и Селеме) за одговорни на бејтул-хикмет, големата и славна библиотека во Багдад. Тие, книгите кои стигнале од Византија, оние за кои сметале дека се вредни, ги покажале на Мемун, а овој наредил да се започне со нивно преведување. Надвор од секаков сомнеж е дека ова кажување за сонот на Мемун не е лишено од политички примеси. Кога политичарите би кажувале за ваквите чудни соништа, секогаш во позадина била желбата да се зајакне својата власт, така што и овој поттик за преведување на Мемун има своја политичка боја. Тој се одлучил на овој чекор за себе си да се претстави како што подобар муслиман, поборник на науката и знаењето, па така да го подигне и зајакне сопствениот углед. Исто така, на овој начин сакал на народот да му пружи нешто ќе му го оттргне вниманието од општествените тешкотии и од политичките случувања. Потоа, сакал да ја придобие наклонетоста на научниците и интелектуалците во исламското општество и на тој начин да ги стави во своја служба. Исто така, со ова сакал да создаде своевидно соперништво на Ехли-бејтот на полето на науката и знаењето, да го намали бројот на нивните следбеници и ученици со што ќе го заниша нивниот углед. Конечно, сакал да докаже дека абасидскиот калифат е достоен за власт над старите цивилизации, како што се Персија, Византија и Египет.
Секако, причините што ги наведовме меѓусебно не се спротивставени, така што е можно сите нив Мемун да ги имал на ум донесувајќи ваква одлука. Но, што и да било негов поттик, несомнено многу направил на полето на преведување на грчката литература и во тие напори вложил огромни суми пари. Велат дека за преведена книга давал онолку злато колку што тежела книгата. Кон преводите на книгите искажувал толкаво внимание што секоја книга која била преведена во негово име, ја обележувал со својот владетелски печат. Го поттикнувал народот на занимавање со наука, се дружел со научници, се советувал со нив, така што, покрај исламските науки, странските дисциплини и нивното изучување станале тогашна своевидна мода и движење. Дури и угледните државни службеници и благородници, кои инаку не биле особено наклонети кон научната работа, во ова го следеле Мемун и им укажувале голема почит на научниците и на авторите, така што во Багдад почнале да се доселуваат преведувачи од Ирак, Сирија и Персија. Христијанинот Џорџ Зеидан, познат историчар, во врска со ова прашање, бележи: ’’Харун Решид (владеел 170-193. г.х.) дошол на власт во време кога доаѓањето на бројните индиски, персиски и сириски научници и лекари во Багдад предизвикало внимание кај народот и кога во јавноста постоел изразен интерес за наука и за делата на старите научници. Научниците немуслимани го совладале арапскиот јазик, доаѓале во контакт со муслиманите и ги поттикнувале да ги изучуваат старите науки. Сепак, муслиманите имале одредена претпазливост кон странските науки, ако ја изземеме медицината. Имено, сметале дека странските науки, освен медицината, се всушност спротивставени на исламот. Сепак, бидејќи лекарите им били блиски на калифите, а повеќето од нив биле упатени и во логика и во филозофија, калифите наскоро неизбежно почнале да покажуваат склоност кон темите од доменот на логиката и филозофијата. Малку по малку, сѐ повеќе се запознавале со тие две дисциплини, така што при освојувањето на странските градови никако не ги уништувале тамошните библиотеки, туку наредувале сите затекнати книги да се пренесат во Багдад и да се преведат на арапски јазик. Така Харун, после освојувањето на Анкара, Крисополос и други градови на Византија, запленил многу книги од тие градови, а потоа ги пренел во Багдад и на својот лекар Јухни Ибн Масуј му наредил да ги преведе на арапски јазик. Меѓутоа, тие книги биле книги од медицината и меѓу нив немало филозофски дела. Еуклид за прв пат е преведен на арапски јазик во времето на Харун, па тој превод е познат како ’’Харунија’’, додека вториот превод е правен во Мемуновото време и познат е како ’’Мемунија’’. Во периодот на Харун, Јахја ибн Халид Бермеки на арапски го превел Птоломејевиот Алмагест, со осврт на некои делови. Бидејќи таа работа не била извршена на вистински начин, Харун го задолжил Аба Хесан и Селма, управители на Бејтул-хикмет, да направат нов превод. Па така тие Алмагест го превеле веродостојно и со соодветни белешки.
Филозофски дела особено се преведувани во периодот на Мемун заради неговиот посебен интерес за филозофијата. Уште од самиот почеток на исламот муслиманите навикнале на слободата на мислење и говор. Своите политички и други ставови јавно ги изнесувале пред калифите и нивните емири, а нечија политичка позиција не им претставувала пречка да го изразат својот став. И кога станува збор за верските прашања, се почитувала слободата на мислење, така што ако некој сметал дека го сфатил значењето на некој ајет или хадис кое се разликува од вообичаеното толкување, не се устручувал својот став јавно да го изнесе и отворено да расправа со застапниците на поинаквото мислење. Таа слобода на мислење и уверување предизвикала појава на разни насочувања, па после периодот на асхабите, односно со почеток на вториот век по Хиџра во исламскиот свет се појавиле бројни групи, а меѓу ним и мутезилиите.
Мутезилиите биле сразмерно бројна група која работела на ускладување на верата и разумот. Ако повнимателно се анализираат нивните замисли и ставови, ќе увидиме дека некои од нивните идеи се складни со современата критичка религиска мисла. Мутезилиската наука се појавила кон крајот на првиот век од Хиџра, а бидејќи истрајувањето на правда и логика биле основни начела на оваа група, за кусо време стекнала бројни подржувачи.
Абасидскиот калиф Менсур пак, во поглед на фикхот, се согласувал со подржувачите на изведување заклучоци со аналогија, па токму заради тоа бил близок со Ебу Ханифе и ги прифаќал неговите ставови. Ваквиот пристап меѓу Абасидите се задржал и после Менсур. Мутезилитското учење во тој поглед било многу блиско на спомнатиот фикхски правец на изведување заклучоци со аналогија. Бидејќи мутезилиите своите уверувања настојувале да ги правдаат со разумски докази, кон себе се обидувале да привлечат секого што покажувал интерес за филозофијата и идеите на Аристотел. За време на калифатот на Мехди, особено заради растот на бројот на зиндиците, овие идеи посебно зеле замав. Бермекидите, кои секако покажувале и интерес за науката, исто така биле поборници на замислата за изведување заклучоци со користење на аналогија, па затоа за Мемун преведувале научни дела и во своите домови организирале научни собири и расправи. Изгледа дека Харун не се согласувал со таквите нивни активности, па за негово време, стравувајќи од него, не настапувале отворено. Но кога на власт дошол Мемун (198 – 218. г.х.) приликите сосем се измениле. Тој бил приниклив и образован човек, наклонет кон заговорниците на аналогија. Прочитал и проучил бројни книги порано преведени, па најпосле го прифатил мутезилиското учење. Околу себе ги собирал првенците на овој правец, како што се Ебул-Хузејл Алаф, Ибрахим ибн Сејар и други, ги подготвувал нивните расправи со теозофите, со што не ја скривал својата наклонетост кон мутезилиите. Со отворената поддршка на Мемун, тие јавно почнале да ги изнесуваат своите ставови, нешто што дотогаш не смееле да го прават од страв од официјалната улема по фикх. Еден од таквите мутезилитски ставови бил и оној за создаденоста на Кур’анот. Судејќи според сѐ, Мемун и пред да го преземе калифатот бил поборник на таквиот став, така што муслиманите се плашеле дека како калиф јавно ќе го подржат. Фудејл ибн Ајад еднаш загрижено изјавил: ’’Го молам Аллах да го поживее Харун, за да нѐ зачува од злото на калифатот на Мемун.’’ Но, најпосле Мемун станал калиф и отворено почнал да ја манифестира својата наклонетост кон мутезилиското учење. Затоа официјалната улема по фикх започнала своевидна хајка против него, а бидејќи мнозинството муслимани биле спротивставени на мутезилиите, на Мемун му создало потешкотии. Но, Мемун не сакал да се откаже од своите намери па се посветил на подготвување на научни собири и расправи, повикувајќи ги сите страни да се соочат и да ги изнесат своите докази, за да се увиди чии ставови се поскладни на разумот и логиката. За да ѝ даде поткрепа на логиката, наредил забрзано преведување на грчките дела кои се однесуваат на логиката и филозофијата, а самиот тој се посветил на прегледување на тие преводи, што дополнително го зајакнало во неговата склоност кон мутезилиите. Меѓутоа, тие негови настојувања немале голем одзив меѓу обичниот народ. Кога Мемун го сфатил тоа и веќе изгубил надеж во успех на своето заземање, на крај на својот калифат почнал да применува сила кон противниците на мутезилитското учење. Па така, кога го напуштал Багдад, на намесникот Исхак ибн Ибрахим му наредил да ги испита сите судии и научници за создаденоста на Кур’анот, па секој кој во тоа верува да го пушти и на тоа да ги поучи оние кои го немале тоа уверување. Потоа се насочил кон преведување на севкупниот опус на Аристотел, што се случило на почеток на третиот век по Хиџра. Мутезиллите делата на Аристотел ги дочекале како жеден човек што нашол вода. Ги анализирале и проучувале темелно, па на тој начин најпосле добиле ново оружје во борбата против своите противници.
Др. Ибрахим Хасан во врска со тоа го пишува следното: ’’Преведувањето странски книги на арапски јазик не било честа појава во времето на Емевиите. Халид ибн Језид ибн Муавија бил првиот кој започнал со преведување литература за медицината и хемијата. Тој собрал неколку Грци кои живееле во Египет и од нив побарал на арапски јазик да му ги преведат грчките и египетските книги што говорат за практичната хемија. Имено, намерата му била да се занимава со алхемија, односно металот да го претвора во злато. Во времето на Абдул-Мелик Мерван државната администрација, дотогаш водена на персиски и грчки, преведена е на арапски, баш како и египетската, чии службени јазици дотогаш биле египетскиот и грчкиот. Кога на сцена стапила абасидската власт, која била благонаклонета кон Персијанците, калифите покажувале склоност кон грчката и персиската наука. Менсур веќе наредил некои странски книги да се преведат на арапски јазик. Така Хунејн ибн Исхак за него превел некои дела од Сократ и Гален. Ибн Мукафа на арапски ги превел Келила и Димна, како и Еуклид. Освен ИБн Мукафа, бројни други поединци стекнале слава преведувајќи од персиски, како семејството Ноубахти, Хасан ибн Сехл (везирот на Мемун), Ахмед ибн Јахја Белзери (автор на делото Футухул-беледан) и Амр ибн Ферхан. Преведувањето многу се проширило во времето на Харун. Тој после освојувањето на некои византиски градови запленил многу книги и наредил веднаш да се преведуваат. Поддршката која Бермекидите ја давале на преведувањето, богато наградувајќи ги преведувачите, исто така имала влијание на овие текови. Самиот Мемун исто така го подржувал преведувањето. Посебно го интересирале преводите на грчките и персиските книги, па испраќал свои луѓе во Константинопол во потрага по ретките книги од областа на филозофијата, геометријата, музиката и медицината. Ибн Недим пренесува дека Мемун и византискиот цар воделе преписка поттикната од барањето на Мемун да му се испратат книги во врска со древните знаења што се наоѓале во византиската дворска ризница, што царот на крај и прифатил. Мемун испратил неколку луѓе, меѓу кои и раководителите на Дарул-хикме, Хаџаџ ибн Мутир, Ибн Бутрик и Селема, за да ги донесат. Кога му ги предале книгите, наредил да се започне со нивно преведување на арапски јазик. Преведувањето од грчки и сириски го надгледувал Коста ибн Лука, а преведувањето од персиски Јахја ибн Харун. Преведувачите не ги поддржувал само Мемун, туку и бројни угледници и големодостојници ја следеле постапката на калифот, па така многубројни книги биле преведени на арапски јазик. Така следбениците на астрономот Шакир – Мухаммед , Ахмед и Хасан вложиле многу пари во преведување на вредните дела од областа на математиката и книги од геометрија, музика и астрономија. Со таа цел го испратиле Хунејн ибн Исхак во Византија во потрага по ретките книги. Во времето на Мемун се јавуваат големи математичари, како Мухаммед ибн Муса Хаваризми кој бил првиот што сериозно ја проучувал алгебрата и ја организирал како посебна научна дисциплина. Зајакнатата активност за преведување за последица имала луѓето со интерес да расправаат за преведените книги, пишувале глоси (објаснување покрај некој текст, напомена покрај некој текст) и осврти на нив па ги исправале можните пропусти, во што посебно треба да се истакне Јакуб ибн Исхак Кинди. Тој извонредно владеел со медицината, филозофијата, логиката, геометријата и астрономијата, а во своите трудови ја следел постапката на Аристотел. Превел бројни филозофски дела, толкувајќи ги тешко разбирливите места. Покрај него, уште тројца поединци се стекнале со слична слава: Хунејн ибн Исхак, Сабит ибн Кура Хурани и Амр ибн Ферхан Табери. На тој начин Абасидите ги превеле сите поважни вредни грчки и персиски дела во врска со филозофијата, медицината, астрономијата, математиката, музиката, логиката, географијата, историјата и мудрословието. Ибн Недим вели дека синовите на астрономот Шакир плаќале скоро петстотини динари месечно на група преведувачи, меѓу кои биле и Хунејн ибн Исхак, Џејш ибн Хасан и Сабит ибн Кура. Во емевискиот период не постоеле посериозни библиотеки, но бидејќи во абасидскиот период преведувачката дејност зајакнала, а напредувало и производството на хартија, се јавуваат и тековите на трговија што се занимава со продажба на хартија, никнуваат работилници за препишување на таа професија за продажба на книги, а се отвараат и места на кои се собираат и дружат научници и луѓе интелектуалци. Како последица на ова движење настануваат големи библиотеки со книги за верските и световните науки и тие многу брзо стануваат центри на културниот живот во исламското општество. Дарул-хикмет, установа која најверојатно ја основал Харун, а после него Мемун дополнително ја подржал и ѝ обезбедил мноштво книги, била најголемата библиотека во абасидскиот период. За таква важела сѐ додека Монголите не го освоиле Багдад. Содржела книги за сите тогашни научни дисциплини, па научниците и истражувачите од сите краишта оделе таму за да се занимаваат со научен труд. Така оваа библиотека имала големо влијание на тогашниот научен бран и спрега меѓу исламската култура и културата на претходните цивилизации. Калифите не биле единствените покровители на науката, туку во тоа ги следеле и нивните везири и другите угледни луѓе. Во врска со тоа Месуди пишува: ’’Јахја ибн Халид Бермеки ги сакал дебатите и научните собири па приредувал собири и дебати на исламските теозофи и научници од другите религии.’’[1]
[1] Др. Ибрахим Хасан, Тарихе сијасије ислам, превод на персиски, Ебул Касим Пајанде, Техеран, Интишарате Џавидан, 1360. х.с., том 2, стр. 296 – 299.